TÜRK FİZİKÇİLERİNE, TAEK, TÜBİTAK, TÜBA, VE YÖK YETKİLİLERİNE AÇIK MEKTUP

ANAK

ile olan ilişkilerin târihî olarak Türkiye Atom Enerjisi Kurumu'nda

yürütülegelmiş olduğunu tesbit ve müşâhede eden TAEK Başkanı ANAK'ın

faaliyet-lerinini yürütüldüğü Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi (Centre Européen

de Recherche Nucléaire =

CERN) ile olması iktizâ eden ilişkilerimizin nasıl geliştirilebileceğini ve bu

merkezin imkânlarından nasıl istifâde edilebileceğimizi araştırmağa başlamıştır.

Bu meyânda Dışişleri Bakanlığı'mızdan TAEK'e yazılan gizli bir yazıda ANAK'a

aslî ya da gözlemci üye olmamalarına rağmen Hindistan, Pâkistan ve

Finlandiya'nın özellikle teknoloji transferi bakımından büyük faydalar

sağladıklarının istihbâr edildiğine temâs edilerek TAEK'in CERN'den

yararlanılmasını temin edecek imkânları araştırmak üzere ilmî bir heyet teşkil

edilmesi ve bu heyetin CERN'e giderek yerinde incelemeler yapıp ilgililerle

temâs etmesi tavsiye edilmiştir.

TAEK

Başkanı'nın "Nükleer Silâhların Yayılmasını önleme Andlaşmasının üçüncü Gözden

Geçirme Konferansı"nda Türkiye'yi temsil eden heyet üyesi olarak Ağustos-Eylûl

1985'de Cenevre'de bulunduğu sırada, Cenevre Birleşmiş Milletler nezdindeki Türk

Delegasyonu Başkanı sayın Büyükelçi ERCÜMEND YAVUZALP'ın takdîr ve emriyle

CERN'in Genel Direktörü Prof.Dr. HERWİG SCHOPPER'den TAEK Başkanı için bir

randevu alınmıştır.

TAEK

Başkanı CERN Genel Direktörü ile bu görüşmesinde Türkiye'nin ANAK'daki gözlemci

statüsünden aslî üyeliğe geçmesinin sağlayacağı faydaları yerinde tesbit

maksadıyla 18-28 Kasım 1985 arasında bir Türk Heyeti'nin CERN'i ziyâret etmek

istediğini bildirmiş ve Genel Direktör de böyle bir ziyâreti memnunlukla

karşıladığını, söz konusu târihlerin ise uygun olduğunu ifâde

etmiştir.

Genel

Direktör, ayrıca, Türkiye'nin ANAK'a aslî üye olması hâlinde son olarak aslî

üyeliğe kabûl edilmiş olan Portekiz'e uygulanmış olduğu gibi 10 senelik geçiş

süresinin Türkiye'ye de tanınabileceğini; bu zaman zarfında Türkiye'nin aslî

üyelik aidatını ilk yıl için sâdece % 10'unu; müteakip yıllarda ise her yıl bu

aidatın % 10'unu ilâve etmek sûretiyle tedrîcen arttırarak ödemede

bulunabileceğini, ve nihâyet 10. yıldan itibâren de her yıl tamını ödemek

durumunda olacağını; ancak her yıl, aslî üyelik aidatının tümü ile o yıl ödemiş

olduğu meblâğ arasındaki farkın Nükleer Fizik ve Yüksek Enerji Fiziği

konularında Türkiye'deki alt-yapıyı tahkîm etmeğe mâtuf yatırımlarda

kullanılmasının ANAK Konseyi tarafından taleb edilebileceğini ifâde

etmiştir.

II.

HEYETİN TEŞKİLİ

Bunun

üzerine TAEK Başkanı, Dışişleri Bakanlığı'nın mezkûr gizli yazısındaki iş'ar

doğrultusunda, kendi başkanlığında aşağıdaki zevâttan oluşan bir heyet teşkil

etmiştir:

Ertesi

gün CERN'e giden heyetimiz Genel Direktör'ün özel Kalem Müdürü GUY HENTSCH

tarafından karşılandı ve Genel Direktör tarafından kabûl edildi. Heyet

Başkanı'nın heyet mensuplarını Genel Direktöre takdîminden sonra Genel Direktör

CERN'in gāyesi ve projeleri hakkında heyetimize 1,5 saat süren bir brifing

verdi. Brifingi Heyet Başkanı'nın ziyâretlerinin maksadını bir kere daha dile

getiren konuşması tâkip etti ve biâhare Heyet'imiz, Genel Direktör tarafından

şereflerine verilen ziyâfete dâvet edildi.

Yemeğe

BM nezdindeki Türk Delegasyonundan iki yetkili ile tahkîm edilen Heyet'imiz ile

CERN'den Genel Direktör ve özel Kalem Müdürü'nden başka CERN'in Araştırma

Direktörlerinden Prof.Dr. R.KLAPİSCH, CERN Teknik Direktörü Prof.Dr. G. BRİANTİ

ve Muhasebe Müdürü M. LAŽANSKİ de katıldılar. Yemek samimî bir hava içinde

cereyân etti; sonunda Genel Direktör'ün yaptığı nâzik konuşmaya verdiği cevapta

Heyet Başkanı, Türkiye'nin ANAK ve dolayısıyla CERN ile olan ilişkilerini tahkîm

edip genişletmeğe ve müsmir bir işbirliğini gerçekleştirmeğe azimli olduğunu

vurguladı; Genel Direktörü yakın bir gelecekte Türkiye'de görmekten duyacağı

memnûniyeti dile getirdi ve kendisine Türkiye'den bir hâtıra takdîm

etti.

CERN'in

defterinin imzâlanmasından sonra Heyet'imiz Guy Hentsch, R. Kla-pisch, M.

Lažanski, Genel Direktör İdârî İşler Yardımcısı W.O. LOCK ve Hukūkî İşler Büro

Şefi JEAN-MARİE DUFOUR ile birlikte yaklaşık 3 saat süren bir toplantı

yaptı.

Bu

toplantıda Jean-Marie Dufour gözlemci statüsünün CERN'in çalışmalarını yakından

tâkip etmek ve yayınlanan dokümanlara sâhip olmaktan başka hiçbir maddî veyâ

mânevî avantajı olmadığını; hattâ bu statünün 1.7.1953 târihli Paris

Konvansiyonu'nda da, bu konvansiyonun bilâhare tâdil edilmiş hallerinde de

zikredilmemiş; yalnızca ANAK Konseyi'nin iç tüzüğünde ifâdesini bulmuş olan

siyâsî nitelikli bir statü olduğunu ifâde etti.

1968'de

ANAK aslî üyeliğinden kendi isteğiyle çekilip 1983'de de gene teşkilâta aslî üye

olan İspanya ve bu sene aslî üyeliğe müracaat edip kabûl edilen Portekiz'in

durumları hakkında da geniş bilgi veren Jean-Marie Dufour bilâhare bu iki

ülkenin aslî üyeliğe geçişleriyle ilgili müracaat ve karar evrâkının

fotokopilerini Heyet Başkanı'na verdi.

Bu

arada M. Lažanski'nin bürosu Heyet'in Devlet İstatistik Enstitüsü'nden temin

etmiş olduğu 1983-1985 yıllarına ait gayrı sâfî millî hâsıla (GSMH)

rakkam-larına değil de OECD'nin 1981-1983 yıllarına ait neşrettiği GSMH

rakkamlarına istinâden hesap etmiş oldukları ve Türkiye'nin ANAK'ın aslî üye

olması hâlinde ANAK'ın bütçesinin kesri olarak ödemek zorunda olduğu meblâğın,

1986 için, ANAK'ın bütçesinin % 2,4 üne tekābül eden 17 milyon FS¹ olacağını

bildirdi. Bu, aynı yıl için Yunanistan, Portekiz, İspanya, Avusturya, Danimarka

ve Norveç’inkinden daha yüksek çıkınca gerek Heyet'imiz gerekse BM nezdindeki

Türk Delegasyonu'ndan Heyet'imize refâkat etmiş olan yetkililer hayretlerini

gizleyememişlerdir.

CERN

yetkilileri bu meblâğı tıpkı, Portekiz'in aslî üyeliğinde olduğu gibi, 10 yıl

içinde tedricî olarak erişebilmek müsaadesinin ANAK Konseyi'nden istihsâl

edilebileceğini; ancak bir de ayrıca giriş aidatı adı altında bir meblâğ

ödenmesi gerekeceğini; bunun da belirli bir sürede yıllık taksitlerle

ödenmesinin mümkün olduğunu; Portekiz misâlinde bu meblâğın 6 yılda ödeneceğini

ve yıllık aidatın cem'an 1,28 misli olduğunu ifâde ettiler. Bununla beraber ANAK

Konseyi ile siyâsî kanaldan yapılacak temaslarda pazarlık kapısının dâima açık

olduğunu da söylediler.

Müzâkerelerin

bu safhasında CERN yetkililerinin pazarlık marjını geniş tutabilmek için işi

bililtizam yokuşa sürmekte olduğu husûsunda Heyet'imizde bir kanaat tessüs etti.

Genel Direktör özel Kalem Müdürü Guy Hentsch'in, ziyâfette, Heyet'imizden

Doç.Dr. Metin Arık'a Türkiye'nin ANAK'a aslî üyelik için resmen baş vurması

hâlinde politik bâzı zorlukların çıkabileceğini imâ etmiş olması bu husustaki

kanaatimizi pekiştiren bir işâret oldu. Bir devletin ANAK'a aslî üyeliği ANAK

Konseyi'nin gizli oyu ve oybirliği ile mümkün olabildiğinden, Heyet'imiz, Guy

Hentsch'in imâ ettiği zorluğu, ANAK'a aslî üye olan Yunanistan'ın oylamada

olumsuz oy kullanmakla çıkabilecek zorluk olarak algıladı.

Ancak

müteâkip günlerde CERN yetkilileriyle olan görüşmelerimiz Genel Direktör ile

takımı arasında bâzı görüş farklılıklarının mevcûd olduğunu ve bâzı konularda bu

takımın Genel Direktör'den daha tutucu düşündüğünü ortaya koydu. Bu, sırası

geldiğinde, aşağıda zikredilecektir.

Müzâkerelerin

bu safhasında CERN yetkilileri CERN ile işbirliğinin daha ziyâde tecrübî

fizikçiler düzeyinde etkili olabileceğine, Türkiye'nin yüksek enerji fiziğinde

yetişmiş 50-60 etkin teorik fizikçisinin bulunmasının muhtemel ve mutasavver

işbirliğinin verimli olmasında yetmeyeceğini dile getirdiler. Bu meyânda Prof.

Klapisch 1986'daki Yaz Okulu'na Türkiye'den iki kişiyi kabûl edebileceklerini;

bu jestin CERN'in de Türkiye ile işbirliğine ne kadar istekli olduğuna bir delil

olarak kabul edilmesini beyân etti.

Toplantıda

muhtelif zevât Türkiye'nin kısa zamanda tecrübî fizikçi yetiştirmeğe önem

vermesi gerektiğini, CERN ile müsmir bir işbirliğinin ancak bu yönde bir

potansiyel birikimi ve Türkiye'de bu konuda bir altyapı teessüs etmesinden sonra

mümkün ve etkin olabileceğini; bu zamana kadar ise her değerli ve CERN'deki

fizik projelerine katkısı bulunabilecek Türk fizikçisine kapının açık olacağı ve

çeşitli destek ve burslar sağlanabileceğini ifâde ettiler.

Müzâkerelerin

bu safhasında toplantıya katılan CERN Genel Direktörü kısa bir bilgi aldıktan

sonra Heyet'imiz mensuplarına CERN'in kuruluşunun 25. yıldönümü dolayısıyla

çıkarılmış olan hâtıra albümünden birer adet ve Heyet Başkanı'na da CERN'in

hâtıra madalyasını takdîm etti.

Türkiye'nin

ANAK'a aslî üye olması hâlinde yıllık aidâtının CERN'in yıllık bütçesinin % 2,4

gibi yüksek bir oran olması gerektiğine şaştığını ifâde eden Genel Direktör,

ANAK Konseyi'nin özellikle Finlandiya'nın dürtüsü altında bir ara "refik üyelik"

(associate membership) statüsü ihdâsını düşünmüş olduğunu; bu gerçekleşirse

Türkiye'nin bir ara çözüm olarak bu tarz üyelik için resmî müracaatını

yap-masının daha gerçekçi olacağını ifâde etti.

Toplantının

hitâmında CERN Muhasebe Müdürü Lažanski Heyet Başkanı'na Türkiye'nin yıllık

aidat payı olan % 2,4 oranının siyâsî yoldan çok daha aşağıya çekilebileceğini

hafiyyen ifâde etti.

Bilâhare

bir mihmandarın refâkatiyle, önce:

Bu

yemekte, Guy Hentsch'in çok daha samimî ve ilgili davrandığı müşahede edildi.

Prof.Dr. Karsten Eggert'in ise Heyet'imizden Prof.Dr. Adnan Şaplakoğlu ile

yapmış olduğu uzun hasbıhâl esnâsında Türkiye'nin CERN'deki projelerden en az

birine katkısı bulunması gerektiğini; bunun için de bu konuda tecrübî fizikçi

yetiştirmenin şart olduğunu ifâde ile, kendisinin hem CERN'in ve hem de AACHEN

üniversitesi'nin adam yetiştirme imkânlarından yararlanmamız için elinden geleni

yapacağını vaad etmiş olduğu öğrenildi.

Yemekten

sonra:

18. Plâzma

Heyet

Başkanı, Genel Direktör'e, CERN'i ziyâretleri ve yetkililerle görüşmelerinin

Heyet'i pekçok konuda aydınlatmış olduğunu ve tesbitlerini objektif bir raporla

Türkiye'deki yetkili makamlara intikāl ettireceklerini bildirerek Heyet'in,

mazhar olduğu hüsnükabûlden ve CERN yetkililerinin müzâkereler esnâsında

değindikleri bâzı konularda izhâr ettikleri zerâfet ve takt'dan mütehassıs

olduğunu beyân etti; Türkiye'nin ANAK ile sıkı ve müsmir bir işbirliği

başlatmasının her iki tarafın da hayrına olacağı husûsundaki (bu ziyâretin

sonucu olarak daha da tahkîm edilmiş olan) kanaatini bir kere daha dile getirdi;

Heyet adına Genel Direktör'e teşekkürlerini ifâde ederek kendisini ve yakın

mesai arkadaşlarını Türkiye'de görmekten duyacağı bahtiyarlığı

tekrarladı.

CERN

Genel Direktörü, Heyet Başkanı'nın Eylûl 1985'de kendisini ziyâretinden çok kısa

bir süre sonra böylesine mütehassıs zevâttan terettüp eden geniş ve dirâyetli

bir heyetle CERN'i ziyâret etmesinin kendisinde şaşkınlık ve hayranlık

uyandırmış olduğunu; bunun, Türkiye'nin bu konuya ilk defa ne kadar ciddî bir şekilde

eğilmekte olduğunun bir delîli olarak kabûl ettiğini; Türkiye'nin karar

verip de ANAK'a aslî üyelik için resmen müracaat etmesi hâlinde kendisinin ve

bir gün evvel kendisiyle bu konuyu konuşmuş olduğu Fransa'nın ANAK Konseyi'ndeki

delegesi Atom Enerjisi Yüksek Komiseri Prof.Dr. Jean Teillac'ın da bu hususta

hiçbir yardımı esirgemeyeceklerini ve Türkiye'nin aslî üyeliği için Konsey'in

oybirliğinin sağlanacağını; fakat Türkiye'nin en kısa zamanda ve behemehâl

CERN'deki araştırma ve geliştirme programlarına katılıp entegre olacak tecrübî

fizikçileri yetiştirmesinin elzem olduğunu; kendisinin bunu sağlamak için

CERN'in imkânlarını kullanacağını; ama bunun da ötesinde, bir gün önce Heyet

Başkanı ile tanıştırmış olduğu Fransa Atom Enerjisi Yüksek Komiseri'nin kendisi

aracılığıyla Heyet Başkanı'na "Türk

fizikçilerinin, istendiğinde, Fransa Atom Enerjisi Komisar-yası'nın araştırma

merkezlerinde gerekli deneyimi kazanmaları için her türlü kolaylığı

göstereceğine" dair bir mesaj göndermiş olduğunu beyân etti ve yakın bir

zamanda Türkiye'nin potansiyelini daha iyi değerlendirmek üzere Türkiye'yi

ziyâret etmekten de bahtiyâr olacağını ifâde etti.

Genel

Direktör özel Kalem Müdürü Guy Hentsch'in ise, bilâhare, Heyet üyesi Prof.Dr.

Adnan Şaplakoğlu'ya ziyâretin ilk günü Heyet'imizin CERN'i öylesine ziyâret

etmek isteyen bir heyet gibi telâkki edilmiş olduğunu, ancak gerek müzâkereler

esnâsında gerekse lâboratuvarların ziyâretinde Heyet'in ciddiyet, dirâyet,

selâbet ve ilminin takdîr ve hayranlık uyandırmış olduğunu memnûniyetle ifâde

etmiş olduğu öğrenildi.

[1] FS: İsviçre frankı.

[2] Bu toplam 410.000.000,-TL lik ilk yatırım o

günün râyicine göre (1 $ = 570,-TL) 719.298,-$

tutmaktaydı.

[3] Bk.Ahmed Yüksel Özemre, çernobil Komplosu, Bilge Yayınları,

İstanbul 2004.